محمدعلی کشاورز بازیگر تکرار نشدنی، دیروز در سن 90 سالگی درگذشت تا یکی دیگر بازیگران نسل طلایی سینمای ایران را از دست بدهیم و یاد و خاطره نقش‌آفرینی‌های پرصلابت او در ذهنمان ابدی شود. کشاورز نماد مرد مقتدر از محمدابراهیم مادر تا اسدالله خان پدر سالار است. او در طی 6 دهه فعالیت هنری خاطرات بی‌نظیری را برایمان به‌جای گذاشته و انتخاب بهترین اثر او حقیقتاً کاری ناممکن است. در ادامه برای ادای احترام به پدر سالار سینمای ایران به‌صورت مختصر به زندگی هنری و بعضی از معروف‌ترین آثارش پرداخته است.
محمدعلی کشاورز از آغاز تا پایان
محمدعلی کشاورز در 26 فروردین سال 1309 در اصفهان متولد شد. او بارها درباره نقش غیرقابل‌انکار ارامنه جلفا در گرایشش به هنر سخن گفته و می‌توان جلفا را نقطه آغاز آشنایی او با هنرهایی مثل تئاتر و سینما دانست. علاقه به بازیگری کشاورز را به سمت تحصیل در هنرستان هنرپیشگی تهران و بعدتر دانشکده هنرهای دراماتیک کشاند. جالب است بدانید او در کنار یادگیری آکادمیک بازیگری، فارغ‌التحصیل رشته نقشه‌برداری هم هست.
حضور در تئاتر «ویولن ساز کره مونا» در سال 1339 را می‌توان نقطه آغاز فعالیت هنری او دانست. کشاورز در سال 1343 با فیلم «شب قوزی» ساخته فرخ غفاری حضور بر پرده نقره‌ای را تجربه و مسیر پرفرازونشیب ستاره شدن را آغاز کرد.
پدرسالار مقتدرِ ایران در نزدیک به 6 دهه فعالیت هنری با بعضی از بزرگ‌ترین کارگردان‌های ایرآن‌همکاری کرد که ازجمله آن‌ها می‌توان به علی حاتمی، بهرام بیضایی، ناصر تقوایی، فرخ غفاری، داریوش مهرجویی، ابراهیم گلستان، عباس کیارستمی و… اشاره کرد. نقش‌های ماندگار کشاورز در تمام دوران فعالیت هنری‌اش به‌اندازه‌ای است که بعید است بتوان آن‌ها را به ترتیب اهمیت رده‌بندی کرد. اما از نکات جالب و البته قابل‌تأمل سال‌های فعالیتش این است که به‌جز نامزدی در جشنواره فیلم فجر برای «مادر» و نشان درجه‌یک فرهنگ و هنر، چیز دیگری در کارنامه هنری او دیده نمی‌شود!
کشاورز دراین‌باره می‌گوید:
فقط یک‌بار برای فیلم «مادر» نامزد دریافت سیمرغ بلورین شدم که آن‌هم به خسرو شکیبایی برای فیلم «هامون» رسید اما بزرگ‌ترین جایزه‌ای که گرفتم از دست پسر جوانی بود که چرخ انگور فروشی داشت و به پیشم آمد و گفت من هیچ‌چیزی ندارم به تو بدهم غیرازاین که حسم را بگویم و خوشه‌ای انگور به‌عنوان کادو به من داد که این بزرگ‌ترین جایزه‌ای بود که در زندگی‌ام گرفتم. درواقع بهترین قاضی مردم هستند که در کوچه و خیابان نقدهای فوق‌العاده خوبی می‌کنند. یک‌بار هم به‌عنوان چهره ماندگار در همایش چهره‌های ماندگار انتخاب شدم.
محمدعلی کشاورز در کنار زنده‌یادان داوود رشیدی، عزت‌الله انتظامی، جمشید مشایخی و علی نصیریان (با آرزوی سلامتی روزافزون) لقب پنج‌تن سینمای ایران را به دوش می‌کشد. این چهره ماندگار در 25 خرداد سال 1399 درحالی‌که از نارسایی کلیه رنج می‌برد، این جهان را ترک کرد و یاد و خاطره‌اش در ذهن همه ایرانی‌ها ابدی شد.
نگاهی به بعضی از آثار
نکته: انتخاب چند فیلم از کارنامه درخشان محمدعلی کشاورز جدا دشوار است. در این لیست تنها به چند مورد از معروف‌ترین فیلم‌ها و سریال‌ها پرداختیم و بدیهی است که هیچ‌کدام بر سایر انتخاب‌ها و دیگر آثاری که در این لیست نیست برتری ندارند.
فیلم‌های سینمایی:
آقای هالو (1349)
«آقای هالو» از نخستین آثار کارنامه هنری محمدعلی کشاورز است. داریوش مهرجویی در سال 1349 این فیلم را بر اساس نمایشنامه «هالو» علی نصیریان ساخت.
بسیاری «آقای هالو» را با علی نصیریان به یاد می‌آورند اما از نقش کوتاه و دلپذیر محمدعلی کشاورز در یکی از بهترین آثار مهرجویی نمی‌توان گذشت. او در این فیلم در نقش یک دلال زمینِ رند و حیله‌گر ظاهر شد که از هیچ تلاشی برای کلاه گذاشتن سر آقای هالو فروگذار نمی‌کرد. هرچند حضور کشاورز در این فیلم کوتاه است اما مثل همیشه چگالی حضورش به حدی است که نمی‌توان از تماشای اولین و آخرین همکاری او با داریوش مهرجویی به‌هیچ‌عنوان گذشت.
صادق کُرده (1351)
«صادق کُرده» پس از «آرامش در حضور دیگران» دومین فیلم ناصر تقوایی از کارگردان‌های موج نوی سینمای ایران است که در آن برای اولین بار با محمدعلی کشاورز همکاری کرد و مقدمات حضور او در سریال ماندگار دایی جان ناپلئون فراهم شد.
کشاورز ایفاگر نقش رئیس پاسگاهی است که به دنبال کشف معمای قتل زن صادق کُرده و قتل‌های زنجیره‌ای است که در طول فیلم شاهد آن هستیم. هرچند کشاورز حضور کوتاهی در این فیلم دارد اما بازی درست، کاریزمای ذاتی و تلفیق جذابش با عزت‌الله انتظامی (در نقش سرگروهبان ولی خان) این نقش به‌ظاهر ساده و حاشیه‌ای را به یکی از نقاط قوت کارنامه هنری کشاورز تبدیل کرده است.
کمال‌الملک (1362)
بی‌شک «کمال‌الملک» از ماندگارترین فیلم‌های سینما است. حضور هم‌زمان محمدعلی کشاورز، داوود رشیدی، علی نصیریان، عزت‌الله انتظامی و جمشید مشایخی در کنار علی حاتمی شاعر سینمای ایران از آن موارد غیرقابل تکراری است که سینمای بعد از انقلاب به خاطر تجربه آن بسیار خوش‌اقبال است.
اتابک اعظم؛ وزیر متملق دربار ناصرالدین‌شاه از آن نقش‌هایی نبود که هر کسی از عهده آن بر آید اما کشاورز با هنرمندی تمام به اتابک جان بخشید تا هر بار با تماشای این شخصیت حیله‌گر و زیرک، ضمن حرص خوردن، تبلور هنر بازیگری و بازی جذاب او را تحسین کنیم.
مادر (1368)
فیلم «مادر» را می‌توان از مهم‌ترین آثار کارنامه هنری محمدعلی کشاورز دانست. بعید است کسی پیدا شود و دیالوگ‌های آهنگین و شاعرانه علی حاتمی را به یاد نداشته باشد. رقیه چهره آزاد، اکبر عبدی، حمیده خیرآبادی، فریماه فرجامی، امین تارخ، جمشید هاشم‌پور، حمید جبلی، اکرم محمدی و … در این فیلم به معنای واقعی کلمه درخشیدند اما محمدعلی کشاورز با بازی در نقش محمدابراهیم بار دیگر توانایی بازیگری‌اش را با اقتدار تمام به رخ کشید تا هنوز هم با گذشت 3 دهه خنده‌های هیستریک و دیالوگ‌های ماندگارش گل سرسبد «مادر» باشد.
«مادر» از آن فیلم‌هایی است که می‌توان برای تمام عمر تماشا کرد؛ با دیالوگ «مادر مرد، ازبس‌که جان ندارد» گریست، از رابطه برادرانه جلال‌الدین و غلامرضا غرق لذت شد و برای محمدابراهیم با همه قلدری‌هایش دل سوزاند. در پایان دلم نمی‌آید یکی از دیالوگ‌های معروف محمدابراهیم، گل سرسبد مادر را بار دیگر با هم مرور نکنیم:
خورشید دم غروب، آفتاب صلات ظهر همیشه، مهتابیش اضطراریه، دو ساعته باتریش سه ست، بذارین حال کنه این دمای آخر، حال و وضع ترنجبین بانو عینهو وقت اضافیه بازیه فیناله، آجیل مشکل گشاشم پنالتیه، گیرم اینجور وجودا، موتورشون رولز رویسه، تخته گازم نرفتن سربالایی زندگی رو، دینام شون هم وصله به برق توکل، اینه که حکمتش پنالتیه، یه شوت سنگین گله، گلشم تاج گله!
ناصرالدین‌شاه آکتور سینما (1370)
«ناصرالدین‌شاه آکتور سینما» را می‌توان تنها فیلم کمدی محسن مخملباف دانست. در این فیلم روند ورود سینما به ایران در دوره قاجار با چاشنی فانتزی به تصویر کشیده می‌شود و همین طنز تلخ «ناصرالدین آکتور سینما »را به یکی از بهترین آثار مخملباف تبدیل کرده است.
ناصرالدین آکتور سینما بی‌شک مدیون درخشش عزت‌الله انتظامی است اما از حضور محمدعلی کشاورز در نقش فراش‌باشی که بی‌شباهت به اتابکِ کمال‌الملک نیست، نیز نباید غافل شد. درهرحال این فیلم را می‌توان از معدود فانتزی‌های خوش‌ساخت و سرپای سینمای ایران دانست که بازی‌های ماندگار ستارگانی مثل عزت‌الله انتظامی، محمدعلی کشاورز، مهدی هاشمی، اکبر عبدی و…در آن فراموش‌نشدنی است.
فرزند صبح (1383)
نوبتی هم باشد نوبت یکی از پرحاشیه ترین آثار سینمای ایران است که سرنوشت آن با گذشت سال‌ها هنوز هم در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. بهروز افخمی ساخت فیلم «فرزند صبح» درباره زندگی امام خمینی را از سال 83 شروع کرد. شاید هیچ‌کس تصور نمی‌کرد روند ساخت و اکران این فیلم بیش از یک دهه به طول بیانجامد.
اما حواشی «فرزند صبح» از جایی شروع شد که با طولانی شدن روند ساخت، محمدرضا شرف‌الدین تهیه‌کننده این فیلم تصمیم می‌گیرد نسخه‌ای که مورد تایید کارگردان نبود را به بیست و نهمین جشنواره فیلم فجر در سال 1389 ارائه دهد. آش شوری که علاوه بر درآوردن صدای مخاطبان و منتقدان، اعتراض‌های شدید افخمی را به دنبال داشت. به‌گونه‌ای که بارها اعلام کرد این فیلم نسخه مورد تایید او نیست و باید دوباره تدوین شود. سرانجام افخمی نسخه مورد تایید و منطبق بر نظر زنده‌یاد سیف‌الله داد را در 20 مرداد 1398 به‌صورت محدود برای اهالی رسانه اکران کرد و برخلاف انتظارها تدوین مجدد جان دوباره‌ای به این فیلم بخشید.
در «فرزند صبح» بازیگران مطرحی مثل عبدالرضا اکبری، محمدعلی کشاورز، هدیه تهرانی، آتیلا پسیانی، محمدرضا شریفی‌نیا و… ایفای نقش می‌کنند. در صورت رفع مشکلات و اکران «فرزند صبح» شاهد آخرین حضور محمدعلی کشاورز در نقش حاج علی‌اکبر محمد دامغانی یکی از دوستان نزدیک امام خمینی بر پرده نقره‌ای خواهیم بود.
سریال‌ها:
آتش بدون دود (1353)
بسیاری از ما با شنیدن نام نادر ابراهیمی به یاد کتاب‌هایی مثل یک عاشقانه آرام، چهل نامه کوتاه به همسرم، بار دیگر شهری که دوست می‌داشتم و… می‌افتیم. اما ابراهیمی پیش از انقلاب سریالی به نام «آتش بدون دود» را از کتابی به همین نام کارگردانی کرد.
«آتش بدون دود» یکی از مهم‌ترین و متفاوت‌ترین سریال‌های پیش از انقلاب به‌حساب می‌آید و ازنظر نمایش یک عشق عمیق و به دور از ابتذال، قابل‌احترام و توجه است.محمدعلی کشاورز در کنار بازیگرانی مثل مهری ودادیان، منوچهر احمدی، جمشید گرگین، اکبر زنجان‌پور و… در این سریال نقش‌آفرینی می‌کنند.
دایی جان ناپلئون (1355)
«دایی جان ناپلئون» ساخته بی‌بدیل ناصر تقوایی بر اساس رمان معروف ایرج پزشک زاد از جمله سریال‌هایی است که بسیاری از ما با نقش‌ها، دیالوگ‌ها و موقعیت‌های کمیک آن زندگی کردیم. اصلاً مگر می‌شود توهم‌های توطئه دایی جان ناپلئون (با بازی غلامحسین نقشینه)، دروغ چرا تا قبر آآآآ مش قاسم (با بازی پرویز فنی زاده) و ماجرای عشق سعید و لیلی را از یاد برد.
محمدعلی کشاورز در دومین همکاری با ناصر تقوایی در نقش دایی جان سرهنگ برادر ترسو و دوست‌داشتنی دایی جان ناپلئون ظاهر شد. فرقی نمی‌کند حضور کشاورز در یکی فیلم چه قدر باشد مهم چگالی حضور او است که نقش‌هایش را تا این حد ماندگار می‌کند. این سریال هم از این قاعده مستثنا نیست و دایی جان سرهنگ یکی از بهترین نقش‌آفرینی‌های او به‌حساب می‌آید.
پدرسالار (1372)
کشاورز در این سریال به‌خوبی شمایل یک پدر سنتی در خانواده‌ای مردسالار را به تصویر کشید. در سراسر سریال شاهد جدل‌های اسدالله خان و عروس بی‌پروایش آذر هستیم. کشاورز تصویر بی‌نقصی از دوران اقتدار و افول پدری سنتی را نشان می‌دهد.
در کنار حضور درخشان همه بازیگران، از تقابل اسدالله خان و دشمن دیرینه‌اش مولود ( با بازی زنده‌یاد جمیله شیخی) نمی‌توان گذشت. حضور کشاورز در نقش اسدالله خان علاوه بر اینکه «پدرسالار» را به یکی از مهم‌ترین سریال‌های همه دوران تبدیل کرد، باعث شد یکی از نمونه‌های بی‌نقص پدری دیکتاتور مآب در خانواده‌ای مردسالار و سنتی باشد.
پدرسالار سریالی است که با گذشت نزدیک به سه دهه هنوز هم می‌توان از تماشای آن لذت برد و از شنیدن فریادهای پرصلابت محمدعلی کشاورز، به خود لرزید.